Wat is een “Fusee”-zakhorloge?

De evolutie van tijdwaarnemingsapparatuur heeft een ⁣fascinerende ⁤geschiedenis, waarbij de overgang van de logge, door gewichten aangedreven klokken ⁢naar ⁤de meer‌ draagbare en ingewikkelde zakhorloges gaat. Vroege klokken waren afhankelijk van zware gewichten en zwaartekracht, wat hun draagbaarheid beperkte en verticale montage vereiste. De uitvinding van de drijfveer bracht hierin een revolutie teweeg, waardoor de creatie van draagbare uurwerken mogelijk werd, maar het bracht zijn eigen uitdagingen met zich mee, met name de afnemende kracht naarmate de veer afliep. Dit probleem werd op ingenieuze wijze aangepakt met de ontwikkeling van het ‘seksel’-mechanisme, een systeem dat gebruik maakte van een fijne ketting en een afgeknotte kegel om de kracht van de drijfveer te reguleren, waardoor een consistente vermogensafgifte werd gegarandeerd. De eerste snekhorloges, bekend als ‘bermzekeringen’, waren verticaal gemonteerd en hadden vaak uitgebreide artistieke ontwerpen, hoewel ze niet altijd de meest nauwkeurige waren. In het begin van de 19e eeuw kwam het ‘hefboom’-echappement op de markt, dat dunnere, nauwkeurigere horloges mogelijk maakte, zij het met minder nadruk op sierlijk vakmanschap. Dit artikel gaat in op de fijne kneepjes van zakhorloges en illustreert hun mechanische vooruitgang en esthetische evoluties door de tijd heen.

Vroege klokken werden aangedreven door zware gewichten die aan lange kettingen waren bevestigd. Elke dag werd het gewicht teruggeplaatst naar de bovenkant van de klok, en gedurende de dag trok de zwaartekracht het gewicht naar beneden, waardoor de tandwielen in beweging kwamen. Helaas werkte dit alleen als de klok verticaal werd gemonteerd en er ruimte was om de gewichten naar beneden te hangen. De uitvinding van de drijfveer maakte het echter mogelijk dat klokken draagbaar waren en leidde uiteindelijk tot wat we tegenwoordig een zakhorloge noemen. Eén probleem met vroege drijfveren was echter dat naarmate de veer zich afwikkelde, hij kracht verloor, en als gevolg daarvan werd het horloge of de klok steeds langzamer naarmate de dag vorderde.

“Fusee” [ook wel “kettingaangedreven” genoemd] horloges gebruiken een zeer fijne ketting die van de drijfveerloop naar een speciale afgeknotte kegel [de “snor”] loopt om de kracht van de veer te regelen terwijl deze naar beneden draait, zoals weergegeven in de voorbeelden onderstaand:

Terwijl de hoofdveer zich afwikkelt, beweegt de ketting van de bovenkant van de snek naar de onderkant, waardoor de spanning op de hoofdveer toeneemt. De oudere snekhorloges gebruikten een “spiel”-echappement dat, omdat het verticaal in het horloge was gemonteerd, vereiste dat het horloge erg dik was. Deze horloges, doorgaans 'bermzekeringen' genoemd, waren meestal niet zo nauwkeurig als hun latere tegenhangers, hoewel er enkele opmerkelijke uitzonderingen waren, zoals John Harrisons beroemde 'No. 4” scheepschronometer. Misschien om dit gebrek aan nauwkeurigheid te compenseren, waren bermsnaren bijna altijd kunstwerken, waarbij gebruik werd gemaakt van ingewikkeld gegraveerde en met de hand doorboorde evenwichtsbruggen [of ‘hanen’] en andere versieringen.

In het begin van de 19e eeuw werden snekhorloges gemaakt met het nieuwere 'hefboom'-echappement, waardoor de horloges dunner konden worden omdat ze horizontaal in plaats van verticaal waren gemonteerd. Deze zogenaamde “hefboomzekeringen” waren over het algemeen ook veel nauwkeuriger. Naarmate de horloges nauwkeurigere tijdwaarnemers werden, werd er echter minder nadruk gelegd op het artistiek maken ervan, en zie je zelden veel op de manier van handpiercing of gravering op de latere horloges met hendelseksel.

Verbeterd ontwerp van de drijfveer, evenals speciale aanpassingen aan het handwiel en de spiraalveer, maakten uiteindelijk de noodzaak van de snek overbodig. Rond 1850 hadden de meeste Amerikaanse horlogemakers de snek geheel verlaten, hoewel veel Engelse horlogemakers tot het begin van de 20e eeuw doorgingen met het maken van snekhorloges. Een opmerkelijke uitzondering was de Amerikaanse Hamilton Watch Company die besloot een snek te gebruiken in hun Model #21 Marine Chronometer die ze in de jaren veertig voor de Amerikaanse regering bouwden. Dit had echter waarschijnlijk meer te maken met het feit dat ze hun model bouwden op basis van bestaande, in Europa ontworpen chronometers, dan met de behoefte aan de speciale eigenschappen van de snek.

Een belangrijke opmerking over het opwinden van een snekhorloge: hoewel veel Franse en Zwitserse lonten door een gat in de wijzerplaat worden opgewonden, worden de meeste Engelse lonten vanaf de achterkant opgewonden als een “normaal” sleutelopwindhorloge. Er is echter één heel belangrijk verschil! Een “normaal” horloge windt met de klok mee. Hetzelfde geldt voor de meeste snekhorloges die door een gat in de wijzerplaat worden opgewonden. Een snek die vanaf de achterkant wordt opgewonden, draait echter tegen de klok in. Omdat de snekketting zo delicaat is, is het maar al te gemakkelijk om deze te breken als u probeert het horloge in de verkeerde richting op te winden. Dus als u twijfelt of uw horloge een snek is of niet, probeer het dan eerst voorzichtig tegen de klok in op te winden!

Nog een laatste weetje: snekhorloges onderscheiden zich niet alleen door de snek zelf, maar ook door de fijne ketting die loopt van de snek naar de speciale veerton. Een horloge zonder snek wordt daarom over het algemeen een “gaand vat” genoemd om het te onderscheiden van een horloge met snek.